ΓΟΥΜΕΝΙΣΣΑ
Ένας ιστορικός χώρος

Η μυθολογία, η παράδοση και η ιστορία της Γουμένισσας της δροσερής και πανέμορφης κωμόπολης της Επαρχίας Παιανίας του Νομού Κιλκίς. είναι τόσο παλιά,, όσο και εκείνη του ευρύτερου Ελλαδικού χώρου.
Παιανία ονομάζονταν η θεά Αθηνά και Παίων η Παιήων σωτήρας Θεός ο Απόλων.
Ο Παυσανίας αποδίδει το όνομα στον πρωτότοκο γιο του βασιλιά της Ήλιδας Ενδυμίωνα, τον Παίονα. ο δε Ομηρος αναφέρεται στους Παιάνες και στην Παιανία εκτενέστερα στην Ιλιάδα ονομάζοντας τον Αξιό ποταμό πλατύρροο και τον ωραιότερο της γης.
Δεν έχει σημασία, αν η σημερινή Παιονία και η πρωτεύουσα της, η Γουμένισσα έφεραν κατά την μακραίωνη ιστορική τους παρειά διάφορα ονόματα. Σημασιά έχει, πως οι κάτοικοι της περιοχής αυτής διαδραμάτισαν σημαντικότατο ρόλο στα πράγματα του βορειοελλαδικού χώρου.
Ο Ηρόδοτος αναφέρεται εκτενέστατα στης περιπέτειες των Παιάνων κατά τους περσικούς πολέμους, στη βοήθεια που προσέφεραν στους επαναστάτημενους Έλληνες της Ιωνίας, στην εκδικητική μανία του Μεγάβαζου κατά της Παιονίας.
Το ίδιο κάνει και ο Θουκυδίδης εξιστορώντας τα γεγονότα του φοβερού
Πελοποννησιακού πολέμου του οποίου η εξάπλωση και τα ολέθρια αποτελέσματα δεν εξαίρεσαν ούτε και αυτή τη γωνιά της Βόρειας Ελλάδας.
Ο Αρριανός μας δίνει επίσης πολλά στοιχεία για τη συμμετοχή των Παιόνων στη Μακεδονική φάλαγγα και στη Θριαμβευτική πορεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου προς την Ανατολή, τη συμβολή τους στις μεγάλες νίκες και την εξάπλωση του ελληνικού πολιτισμού.
Στα ελληνιστικά και τα ρωμαϊκά χρόνια η Παιανία και οι πόλεις της (Στοβοι, Βυλάζωρα, Αντιγόνεια. Ιωρο, Δόβηρος, Εύρωπος, Γορτυνία, Αταλάντη και Ειδομένη) συνεχίζουν τη δυναμική τους παρουσία, ώσπου στο τέλος καταντούν ρωμαϊκή επαρχία. Την ίδια εκείνη περίοδο οι Στόβοι και η Δόρηβος γίνονται σημαντικότατα εμπορικά κέντρα.
Στα βυζαντινά χρόνια πλήθος επιδρομέων (Γαλάτες. Γότθοι, Ουνοι, Σλάβοι) κατερχόμενοι από το βορρά περνούν και από την περιοχή αυτή αφήνοντας έντονα τα σημάδια της καταστροφικής τους μανίας. Έρχονται όμως και καλύτερες ημέρες και ελευθερωτές αυτοκράτορες σαν το Βασίλειο Β' το Βουλγαροκτόνο επισκέπονται το τόπο αυτό.
Η περιοχή της Γουμένισσας στα χρόνια των Παλαιολόγων με αυτοκρατορικό χρυσόβουλο παραχωρείται στην Αγιορείτικη Μονή των Ιβήρων και γίνεται θρησκευτικό κέντρο με κύριο πυρήνα το Μοναστήρι της Παναγίας. Η φήμη του Μοναστηρίου συνεχώς αυξάνει όπως και τα περιουσιακά του στοιχεία,που του παραχωρούν και του δωρίζουν οι κάτοικοι της περιοχής.
Τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας από την συνένωση μικρών αγροκτηνοτροψικών οικισμών δημιουργείται μια δυναμική και αξιόλογη κωμόπολη, που ονομάσθηκε Γουμένισσα, από τον Ηγούμενο της Μονής, τον οποίο αφού συνέλαβαν, απαγχόνισαν ληστές.
Η Γουμένισσα σύντομα εξελίσσεται σε οικονομικό, πολιτιστικό και θρησκευτικό κέντρο της περιοχής. Η κύρια ενασχόληση των κατοίκων της με τη σηροτροφία και την αμπελουργία, καθώς και η αξιόλογη παραγωγή, ποσοτική και ποιοτική κρασιών την κάνουν γνωστή και πέρα από τα τουρκοκρατούμενα βαλκάνια.
Τα δύσκολα εκείνα χρόνια στα γύρω από τη Γουμένισσα υψώματα έδρασαν κλεφτοαρματολοί σαν το Δήμο και το Νικοτσάρα. Ο τελευταίος μάλιστα συγκρούσθηκε στα Χάνια της Γουμένισσας, (παλαιό Σιδηροδρομικό σταθμό Γουμένισσας) με τον σερδάρη της Θεσσαλονίκης προξενώντας του σημαντικές ζημιές.
Αν και η Γουμένισσα και η γύρω απ' αυτήν περιοχή με σουλτανικό φιρμάν χαρακτηρίζονταν αυτοδιοικούμενη περιοχή (μουκατάς) γιατί ήταν υποχρεωμένοι οι κάτοικοι της να ασχολούνται με την κναφή υφασμάτων από τα οποία κατασκευάζονταν οι στολές των Τούρκων στρατιωτών, δεν ήταν εν τούτοις αμέτοχη στο μεγάλο αγώνα του 1821.
Μετά το ξέσπασμα της επανάστασης οι τουρκικές αρχές ερεύνησαν τα σπίτια και βρήκαν 49 τουφέκια. Τιμωρήθηκαν σκληρά οι κάτοχοι τους και υποχρεώθηκαν να δώσουν ότι είχαν, όπως και όλοι οι συντοπίτες τους, χρήματα, τρόφιμα και άλλο υλικό (ζώα, άμαξες) στον Πασά της Θεσσαλονίκης Λουμπούτ, που πήρε εντολή από το Σουλτάνο να καταπνίξει την επανάσταση της. Χαλκιδικής.
Φαίνεται όμως παρά τη βία που ασκήθηκε κάτοικοι της Γουμένισσας δεν ανταποκρίθηκαν στη διαταγή του Λουμπούτ γι' αυτό κι ο τελευταίος εξαπέλυσε βίαιο εξισλαμισμό.
Όλα τα μετέπειτα χρόνια ληστρικές ομάδες τουρκαλβανών πραγματοποιούν επιδρομές στην περιοχή προξενώντας καταστροφές στο έμψυχο και άψυχο υλικό της.
Από το 1878 η κατάσταση χειροτερεύει. Από την πανσλαβιστική προπαγάνδα καταβάλλεται προσπάθεια αλλοίωσης του ελληνικού εθνικού χαρακτήρα των κατοίκων της περιοχής. Η προπαγάνδα χρησιμοποιεί όλα τα μέσα, αλλά οι κάτοικοι της Γουμένισσας αντιδρούν δυναμικά και πρώτα με ειρηνικά μέσα. Ιδρύουν μεγαλοπρεπέστατο διδακτήριο, που παρόμοιο του σε λίγες ελληνικές πόλεις συναντά κανείς. Τα χρήματα συγκεντρώνονται μετά από έρανο που διενεργείται μεταξύ των κατοίκων και από την δωρεά του απλού και αγράμματου μα μεγάλου πατριώτη τοπικού ευεργέτη Θάνου Ζελέγκου. Πρωτοστάτης του έργου είναι ο Μητροπολίτης Εδέσσης, όπου εκκλησιαστικά υπάγονταν η Γουμένισσα, Ιερόθεος. Το παλαιό εκείνο διδακτήριο αναπαλαιωμένο σήμερα στολίζει το κέντρο της δροσερής και γραφικής κωμόπολης του Ελληνικού Βορρά.
Ιδρύεται επίσης Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα (1878) η οποία έπαιξε σημαντικότατο ρόλο στην όλη πνευματική και πολιτιστική ανάπτυξη και κίνηση της περιοχής.
Όταν όμως η σλαβική, προπαγάνδα με δόλια μέσα προσπάθησε να ανατρέψει κάθε ειρηνικό και δημιουργικό έργο στη Γουμένισσα,τότε οι κάτοικοί της δεν διστάζουν να χρημοποιήσουν και τα όπλα. Ετσι στο Μακεδόνικο Αγώνα δρουν στην περιοχή αξιόλογα σώματα ντόπιων οπλαρχηγών, όπως των αδελφών Δογιάμα, του Ναούμη, του Σιωνίδη, του Καραϊσκάκη. Δρουν όμως και σώματα πολλών αξιωματικών του ελληνικού στρατού, που ήρθαν να αγωνισθούν για την απελευθέρωση και τη διάσωση της ελληνικότητας της Μακεδονίας. Μεταξύ αυτών ήταν οι Μωραΐτης, Φραγκόπουλος, Παπαδόπουλος, Κακουλίδης και πολλοί άλλοι.
Θα ήταν όμως μεγάλη η παράλειψη αν δεν τονίζονταν και η συμβολή στην ελληνική υπόθεση των διδασκάλων των εκπαιδευτηρίων της Γουμένισσας,
όπως του πρωτομάρτυρα δάσκαλου του Μακεδόνικου Αγώνα Ιωάννη Πίτσουλα. Οι Βούγλάροι τον κρέμασαν, όπως και τον Ηγούμενο της Μονής της Παναγίας οι Τούρκοι, σε πλάτανο της περιοχής. Σημαντική επίσης ήταν η συμβολή του ιατρού Αγγέλου Σακελλαρίου, που προίστατο του ελληνικού Κομιτάτου της Γουμένισσας. Αλληλογραφούσε με τον Παύλο Μελά και είχε προσωπικό φίλο τον Ιωνα Δραγούμη.
Η σημαία της ελευθερίας έφθασε στη Γουμένισσα μετά την ιστορική μάχη των Γιαννιτσών, στις 23 Οκτωβρίου 1912. Λίγο πριν την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και η Γουμένισσα αποτίνασσε την μακραίωνη τουρκική σκλαβιά.
Την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου η Γουμένισσα βρίσκεται στη γραμμή του γνωστού Μακεδόνικου Μετώπου. Οι Γάλλοι την κάνουν έδρα τους και ψηλά στο Σκρα γράφεται μια νέα ιστορία δόξας το Μάιο του 1917. Οι συμμαχικές δυνάμεις νικούν τους Γερμανοβουλγάρους.
Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή και τις ανταλλαγές πληθυσμών που έγιναν τη δεκαετία του 1920 έρχονται και εγκαθίστανται στη Γουμένισσα πολλοί ξερριζωμένοί αδελφοί από τον Πόντο, τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Ρωμυλία,
Ξεπερνιούνται τα πρώτα προβλήματα και όλοι μαζί συνεχίζουν να δημιουργούν για το καλό και την πρόοδο του τόπου αυτού. Σημαντική επίσης είναι η προσφορά της Γουμένισσας στον πόλεμο του 1940-41 κατά τον οποίο (θυσιάστηκαν πολλά παιδιά της εναντίον την νέων εχθρών, όπως και εναντίον των κατακτητών στη συνέχεια, την περίοδο της τριπλής κατοχής.
Πολλοί άνθρωποι των γραμμάτων μας οπως οι: Ιων Δραγούμης. Γεώργιος Μοδης, Γεώργιος Βαφόπουλος, Γεώργιος Αθάνας (Αθανασιάδης - Νόβας), Μενέλαος Λουντέμης και άλλοι νεώτεροί τους γνώρισαν, έζησαν έγραψαν για τη Γουμένισσα. Για την ιστορία, την ομορφιά, την παράδοση, τους ανθρώπους της.
Τα ακόμα σωζόμενα παλιά μακεδονίτικα σπίτια, η γραφική πλατεία με τα πλατάνια και την ιστορική κρήνη, τα στενά σόκκακια, τα ιστορικά μνημεία, ο μεγαλοπρεπής Ναός του Αγίου Γεωργίου, ιστορημένος και αυτός τον 18ο αιώνα, και πάνω απ' όλα το Ιερό Προσκύνημα της Παναγίας της Γουμένισσας με το θαυματουργό Εικόνισμα της Παναγίας συγκινούν, γοητεύουν και γεμίζουν ξεκούραση και θαυμασμό τον επισκέπτη.